दिवाळी हा भारतातील सर्वाधिक साजरा केला जाणारा आणि सर्वांत महत्त्वाचा सण आहे. प्रकाशाचा सण म्हणून ओळखला जाणारा दिवाळी हा एक साधा उत्सव नाही, तर तो आनंद, एकता, आणि नात्यांचा उत्सव आहे. हा सण अंधारावर प्रकाशाचा, अज्ञानावर ज्ञानाचा, आणि वाईटावर चांगुलपणाचा विजय साजरा करतो. महाराष्ट्रात दिवाळी हा सण फक्त धार्मिक नव्हे, तर सामाजिक आणि सांस्कृतिक दृष्टिकोनातूनही महत्त्वाचा आहे.
दिवाळीची ओळख आणि महत्त्व
दिवाळी हा पाच दिवसांचा सण असून महाराष्ट्रापासून भारतासह जगभरात साजरा केला जातो. प्रत्येक दिवसाचे वेगळे धार्मिक, सांस्कृतिक आणि आध्यात्मिक महत्त्व आहे.
- पहिला दिवस (धनत्रयोदशी): संपत्ती आणि समृद्धीच्या पूजनाचा दिवस.
- दुसरा दिवस (नरक चतुर्दशी): वाईट प्रवृत्तींवर विजयाचा सण.
- तिसरा दिवस (लक्ष्मीपूजन): देवी लक्ष्मीचे पूजन, व्यापार-धंद्याची सुरुवात आणि संध्याकाळी घरातील रोषणाई.
- चौथा दिवस (बळीप्रतिपदा/पाडवा): राजा बळीच्या सन्मानासाठी आणि कुटुंबीयांसोबत आनंदाचा दिवस.
- पाचवा दिवस (भाऊबीज): बहीण-भावाच्या नात्याचा उत्सव.
दिवाळीचा सण महाराष्ट्रामध्ये सुद्धा विविध परंपरांनुसार साजरा होतो. तो एक सण नसून पाचही दिवस निरनिराळ्या पद्धतीने आपापसातील नात्यांची जपणूक करण्याचा अनोखा उत्सव आहे.
इतिहास आणि सांस्कृतिक महत्त्व
दिवाळी हा सण प्राचीन काळाशी जोडलेला असून त्याला अनेक पौराणिक कथांचा आधार आहे. रामायणानुसार, भगवान श्रीराम, माता सीता, आणि लक्ष्मण यांनी चौदा वर्षांचा वनवास संपवून अयोध्येत परत येताना अयोध्यावासीयांनी त्यांच्या स्वागतासाठी घरोघरी दीप प्रज्वलित केले. हीच परंपरा आज दिवाळीच्या सणामध्ये पाहायला मिळते.
महाभारतानुसार, पांडव वनवासातून परत आल्यावर दिवाळी साजरी करण्यात आली, असे मानले जाते. जैन धर्मातील मान्यतेनुसार, भगवान महावीर यांनी याच दिवशी निर्वाण प्राप्त केले, ज्यामुळे हा दिवस जैन धर्मीयांसाठी पवित्र मानला जातो. तर शीख धर्मातही दिवाळीला महत्त्वाचे स्थान आहे. सिख धर्मगुरु गुरु हरगोविंदजी यांची सुटका याच दिवशी झाल्याने शीख धर्मीय हा दिवस आनंदाने साजरा करतात.
दिवाळी केवळ एक धार्मिक सण नसून चांगुलपणा, सत्यता, आणि एकता यांचे प्रतीक आहे. हा सण सर्वांसाठी एकत्र येण्याचा, आनंद साजरा करण्याचा, आणि जीवनात प्रकाश पसरवण्याचा संदेश देतो. महाराष्ट्रात घराघरात दिवे लावून, फटाके फोडून, आणि स्वादिष्ट पदार्थ बनवून दिवाळीचा आनंद द्विगुणित केला जातो. त्यामुळे हा सण जीवनातील सकारात्मकतेचा आणि एकत्रितपणाचा उत्सव आहे.
निसर्गाचे महत्त्व आणि दिवाळी
दिवाळी सण निसर्गाशीही जोडलेला आहे. प्राचीन काळी हा सण हिवाळ्याच्या आगमनाचे प्रतीक होता. दिवाळीत घरातील स्वच्छता, सजावट, आणि दीप प्रज्वलन यामुळे सकारात्मक ऊर्जा वाढते.
तथापि, दिवाळी साजरी करताना पर्यावरणाचे रक्षण करणेही महत्त्वाचे आहे. फटाक्यांच्या प्रदूषणामुळे हवेची आणि ध्वनीची गुणवत्ता खालावते. यामुळे सध्या ग्रीन दिवाळी साजरी करण्यावर भर दिला जात आहे, जिथे फटाक्यांच्या रोषणाई शिवाय दिव्यांच्या प्रकाशाने दिवाळी साजरी केली जाते आणि पर्यावरण जपले जाते.
दिवाळीतील पारंपरिक खाद्यसंस्कृती
दिवाळीचा सण म्हटला की घराघरात चविष्ट पदार्थ तयार होतात. या सणात गोड पदार्थांना विशेष महत्त्व असते, आणि सर्व कुटुंबीय एकत्र बसून जेवणाचा आनंद घेतात. प्रसिद्ध दिवाळी फराळ:
- लाडू: बेसन लाडू, रवा लाडू, आणि नारळ लाडू हे पारंपरिक गोड पदार्थ.
- चिवडा: तिखट-चविष्ट पोह्यांचा चिवडा.
- शंकरपाळे: साखरेचे किंवा गोडसर कापसारखे शंकरपाळे.
- करंजी: नारळ, गूळ, आणि सुका मेवा याने भरलेली गोड करंजी.
- अनारसे: तांदळाच्या पीठाचे गोडसर आणि कुरकुरीत पदार्थ.
- कडबोळी आणि चकली: कुरकुरीत आणि तिखट फराळाचे पदार्थ.
या पदार्थांनी सणाला आनंद आणि गोडवा वाढतो.
दिवाळी कशी साजरी केली जाते?
दिवाळी साजरी करण्यासाठी महाराष्ट्रातील घराघरात विविध परंपरा आणि कार्यक्रम साजरे केले जातात. सणाच्या आधीच घरांची स्वच्छता केली जाते, आणि घराला तोरण, फुले, तसेच दिव्यांनी सजवले जाते. रांगोळी काढण्याची परंपरा खूप जुनी आहे, जी दरवाज्यासमोर शुभ प्रतीक म्हणून काढली जाते. दिवाळीच्या दिवशी घराबाहेर आणि अंगणात तेलाचे दिवे लावले जातात, जे शुभ मानले जातात. दिवाळीच्या मुख्य दिवशी, देवी लक्ष्मी आणि भगवान गणेशाची पूजा केली जाते, ज्यामुळे घरात समृद्धी आणि सुख येते, अशी श्रद्धा आहे. फटाके फोडण्याची परंपरा दिवाळीला आनंदाने साजरी करण्यासाठी केली जाते, पण आता पर्यावरणाचा विचार करून कमी ध्वनी आणि वातावरण प्रदूषण करणारे फटाके फोडण्यावर अधिक जोर दिला जात आहे. एकमेकांमध्ये प्रेम आणि आनंदाची देवाणघेवाण करण्यासाठी सणाच्या दिवशी कुटुंबीय आणि मित्रांना मिठाई आणि भेटवस्तू दिल्या जातात.
दिवाळीचा सामाजिक आणि सांस्कृतिक संदेश
दिवाळी हा सण सामाजिक दृष्टिकोनातूनही खूप महत्त्वाचा आहे. तो एकत्र येण्याचा, आनंद वाटण्याचा, आणि सर्वांमध्ये प्रेम पसरवण्याचा सण आहे. या सणाच्या निमित्ताने गरीब आणि गरजू लोकांना मदत केली जाते. सण साजरा करताना कोणालाही उपेक्षित वाटू नये, यासाठी अनेक लोक प्रयत्न करतात.
दिवाळी हा फक्त एक सण नसून, ती एक भावना आहे. आपल्या जीवनात प्रकाश, सकारात्मकता, आणि आनंद दिवाळी भरते. पाचही दिवस दिवाळी आपल्याला चांगुलपणाचे महत्व शिकवते आणि नातेसंबंध दृढ करण्याची संधी देते.
प्रत्येकाने दिवाळी सण साजरा करताना पर्यावरण रक्षणाचा संदेश पसरवावा आणि ग्रीन दिवाळी साजरी करावी. या सणाने केवळ आपले घरच नव्हे, तर आपले मनही प्रकाशाने उजळून निघावे.